جامعه و تاریخ

 می‌توان گفت کتاب حاضر در موضوع خود خصوصا از نظر اثبات بی‌پایگی‌ ماتریالیسم تاریخی و نشان دادن لغزشهای روشنفکران مسلمان در تحلیل حرکت‌ تاریخ و عوامل محرک تاریخ ، کم نظیر و شاید بی‌نظیر است . متأسفانه هنوز هم از سوی برخی افراد و گروههای مسلمان ، تحلیل مادی تاریخ و یگانه عامل محرک تاریخ را اقتصاد و جنگ محرومین و برخورداران دانستن و نادیده گرفتن ایمان ها و عقیده‌ها مشاهده می‌شود . مطالعه این کتاب را خصوصا به چنین افرادی توصیه می‌نماییم‌ . 

برای آشنایی با نگارش کتاب صفحه79 تا 81 این کتاب را مطالعه کنید :

 علیت در تاریخ

آیا اصل علیت بر تاریخ حکمفرماست ؟ اگر اصل علیت حکمفرماست ، لازمه‌اش این است که وقوع هر حادثه‌ای در ظرف خودش حتمی و اجتناب‌ ناپذیر بوده است و یک نوع " جبر " بر تاریخ حکمفرماست . اگر جبر بر تاریخ حکمفرماست پس تکلیف آزادی و اختیار انسانها چه می‌شود ؟ اگر واقعا وقوع حوادث تاریخی جبری است پس هیچ فردی مسؤولیت ندارد و هیچ‌ فردی استحقاق تمجید و ستایش و یا استحقاق ملامت و نکوهش ندارد .

و اگر اصل علیت حکمفرما نیست ، پس کلیت وجود ندارد ، و اگر کلیت وجود ندارد پس تاریخ قانون و سنت ندارد ، زیرا قانون فرع بر کلیت است و کلیت فرع بر اصل علیت . این است مشکلی که در مورد تاریخ علمی و فلسفه تاریخ وجود دارد . برخی‌ به اصل علیت و به اصل کلیت گراییده ، آزادی و اختیار را انکار کرده‌اند و آنچه به نام آزادی پذیرفته‌اند در حقیقت آزادی‌ نیست ، و برخی دیگر برعکس ، اصل آزادی را پذیرفته و قانونمندی تاریخ را نفی نموده‌اند . اکثر جامعه‌شناسان اصل علیت و آزادی را غیر قابل جمع‌ دانسته و به علیت گراییده و آزادی را نفی کرده‌اند .
هگل ، و به پیروی او مارکس ، طرفدار جبر تاریخ است . از نظر هگل و مارکس آزادی جز آگاهی به ضرورت تاریخی نیست . در کتاب مارکس و مارکسیسم از کتاب آنتی دورینگ تألیف انگلس نقل می‌کند که : " هگل نخستین کسی بود که رابطه آزادی و ضرورت را دقیقا نشان داد . از نظر او ، آزادی همانا درک ضرورت است .

ضرورت به همان اندازه‌ نابیناست که درک نشود . آزادی در استقلال رؤیایی نسبت به قوانین طبیعت‌ نیست ، بلکه در شناخت این قوانین و در امکان به کار انداختن اصولی آنها در جهت مقاصد معینی است . این مطلب چه در مورد قوانین طبیعت خارجی و چه در مورد قوانین حاکم بر وجود جسمی و روحی خود انسان صادق است " .
و نیز در آن کتاب پس از بحثی مختصر درباره اینکه انسان تحت شرایط خاص تاریخی و در جهتی که آن شرایط تعیین کرده‌اند می‌تواند و می‌باید اقدام‌ کند ، می‌گوید : " در واقع شناخت این داده‌ها عمل انسان را مؤثرتر خواهد ساخت . هر اقدام در جهت مخالف این داده‌ها به منزله واکنش و مقابله با مسیر تاریخ خواهد بود . . . اقدام کردن در جهت سازگار با این داده‌ها به معنای حرکت در جهت تاریخ و قرار گرفتن در مسیر تاریخ‌ است ، اما این سؤال مطرح خواهد شد که آزادی چه می‌شود ؟ مکتب مارکس‌ پاسخ می‌دهد که آزادی عبارت خواهد بود از آگاهی یافتن فرد به ضرورت‌ تاریخی و به مسیر جمعی که وی به سوی آن کشانیده می‌شود "  .

بدیهی است که این گفته‌ها مشکلی را حل نمی‌کند . سخن در رابطه انسان با شرایط تاریخی است که آیا انسان حاکم بر شرایط تاریخی است و می‌تواند به‌ آنها جهت بدهد و یا جهت آنها را تغییر دهد یا نه ؟ اگر انسان قادر نیست که به تاریخ جهت بدهد و یا جهت تاریخ را تغییر دهد ، پس قهرا اگر خودش در جهت تاریخ قرار گیرد می‌تواند به بقای خود ادامه دهد و بلکه‌ تکامل یابد ، و اگر در خلاف جهت تاریخ قرار گیرد قهرا نابود می‌شود .