انسان کامل

 کتاب « انسان کامل » شامل 13 سخنرانی استاد مرتضی مطهری در سال 1353 است که در ایام ماه مبارک رمضان ایراد شده است . موضوع اصلی کتاب ، معرفی انسان نمونه و الگوی تربیتی مورد نظر اسلام است که استاد مطهری از آن به عنوان انسان کامل یاد می‌کند .

که این سخنرانی ها در مورد موضوع های زیر می باشد :

استاد مطهری در جلسه اول سعی دارد که وصف  «کامل » را توضیح دهد. وصف کامل ناظر به روح است نه جسم. یعنی چه بسا انسانی که از نظر جسمی دچار نقص و معلولیت باشد اما روح او به سمت کمال در حرکت است.

استاد در جلسه دوم بر لزوم هماهنگی در رشد ارزشهای انسانی تأکید دارد. وی رشدهای یک بعدی را یک انحراف در روند تربیت معرفی می کند. رشدی که چه بسا مربوط به یک ارزش و فضیلت است اما در معرض این اشکال که تنها در یک بعد خلاصه شده است؛ مانند آنها که تنها به عبادت می پردازند یا خدمت به خلق را تنها ارزش انسانی می دانند. از این سخنرانی این جمله استاد جلب توجه می کند که:  «غالباً جامعه ‏ها از راه گرایش صددرصد به باطل، به گمراهى کشیده نمى‏ شوند، بلکه از افراط در یک حق به فساد کشیده مى‏ شوند بسیارى از انسانها نیز از این راه به فساد کشیده مى ‏شوند. » (مجموعه آثار،ج23،ص114)

در جلسه سوم استاد مطهری به دردهای اصیل انسانی میپردازد و در مقام داوری بین آنها که اصلیترین درد و ارزش را درد خداجویی معرفی میکنند و آنها که مهمترین درد را درد خلق میدانند، میگوید مسلمان کسی است که هم درد خدا را داشته باشد و هم درد خلق خدا را و اینکه اساساً در اسلام خدا و انسان از یکدیگر جدا نیستند و این پاسخ از نوع نگاه استاد به رابطه خدا و انسان سرچشمه میگیرد. 

استاد مطهری در گفتار چهارم به لزوم همراه بودن گرایشهای برونی و درونی اشاره میکند و اینکه عبادتگرایی توأم با جامعه گریزی و جامعه گرایی توأم با خداگریزی هر دو خروج از جاده تعادل محسوب می شوند و نیز اینکه در اسلام ارزش های انسانی از یکدیگر تفکیک پذیر نیستند .

شهید مطهری در جلسه پنجم، به بیان خلاصه ای از دیدگاههای مکاتب مختلف در مورد انسان کامل می پردازد. اما از فصل ششم تا فصل سیزدهم، به تفصیل، دیدگاههای مکاتب مختلف را مورد نقد و بررسی قرار می دهد .

فصل هفتم مربوط است به معرفی انسان کامل از دیدگاه مکتب عقل. به عقیده فلاسفه قدیم، جوهر انسان و  «من» واقعی او، همان عقل اوست . 

استاد در نقد و بررسی دیدگاه این مکتب نسبت به انسان کامل، اصالت معرفت عقلی در اسلام را مورد تأکید قرار می دهد اما این اشکالات را نیز بر این مکتب وارد می بیند که جوهر انسان تنها عقل او نیست؛ بلکه عقل، تنها یک شاخه از وجود انسان است نه تمام وجود و هستی انسان .

فصل هفتم، هشتم و نهم به تبیین دیدگاه مکتب عرفان و تصوف درباره انسان کامل می پردازد. عرفا حقیقت انسان را دل او معرفی می کنند که مرکز عشق الهی است. به همین دلیل راه وصول به کمال را نیز تزکیه نفس و توجه به خدا می دانند. انسان کامل مطابق این مکتب، کسی است که به خدا رسیده است، نه اینکه فقط خدا را شناخته باشد. استاد در نقد و بررسی این دیدگاه معتقد است برخی تأکیدات عرفا مورد تأیید اسلام است مانند: تهذیب نفس، علم افاضی، قرب به حق و... اما برخی اشکالات را نیز متوجه برداشت های انحرافی از مکتب عرفان می داند مانند: تحقیر عقل، درونگرایی مطلق، نفس کُشی . 

سخنرانی دهم و یازدهم به نقد و بررسی مکتب قدرت اختصاص دارد. این مکتب، انسان کاملتر را انسان قویتر می داند. استاد در تبیین رویکرد این مکتب خلاصه ای از دیدگاه های نیچه را به نقل از سیر حکمت در اروپا بیان می کند .

مکتب محبت، مکتب دیگری است که استاد مطهری دیدگاه آن را در مورد انسان کامل مورد توجه قرار داده است. مکتب محبت، کمال انسان را مساوی خدمت به خلق و محبت کردن به مردم میداند. استاد در بررسی این مکتب ضمن اینکه ارزش ایثار و خدمت به خلق در اسلام را یادآور میشود .

نقد و بررسی دیدگاه مکتب سوسیالیسم، موضوع گفتار دهم است. انسان کامل در مکتب سوسیالیسم، انسانی است که  «من » در او تبدیل به  «ما » شده باشد. تنها در این صورت است که در جامعه انسانی شاهد وحدت خواهیم بود. 

آخرین مکتبی که استاد دیدگاه آن را در مورد انسان کامل جستجو می کند، مکتب اگزیستانسیالیسم است. انسان کامل از منظر این مکتب، انسانی است که  «من » او از هر چیز آزاد باشد. اراده آزاد و اندیشه آزاد. استاد بعد از بررسی مفهوم آزادی از دیدگاه این مکتب، به نقد این موضوع می پردازد که برخی اگزیستانسیالیست ها حتی اعتقاد به خدا را نیز با آزادی انسان ناسازگار تلقی میکنند.